“Бераставіччына
літаратурная”
Некаторыя пісьменнікі
нарадзіліся ці працавалі ў нашых краях. Іншыя звязаны асобнымі эпізодамі жыцця
з Бераставіччынай (Васіль Быкаў, Аляксей Карпюк, Леанід Дайнэка. Генадзь
Дзмітрыеў, Юрка Голуб і іншыя.).
Трэба сказаць,
што гістарычны лёс не песціў беларусаў. Іх культура, у тым ліку і літаратура,
зведалі нямала неспрыяльных для свайго развіцця сацыяльных, і нацыянальных, і
рэлігійных фактараў, у тым ліку забарону беларускай мовы ў афіцыйным ужытку. Але
беларускі народ выстаяў і мужна прайшоў праз усе няўзгоды. Выстаяла і
загартавалася беларускае мастацкае слова. Узмужнелай і больш умудронай стала
народная памяць аб мінулым і аб тых пісьменніках, якія працавалі ў той час.
Сёння з
пэўнасцю мы можам сказаць, што і Бераставіччына ўнесла пэўны ўклад у
літаратурны працэс, які адбываўся ў Беларусі.
Жыццё
і загадкі паэтычнага лёсу паэта Івана Канстанцінавіча Дарашкевіча “Янука Д.” (1890-1943 гг.).
Дарашкевіч
Іван Канстанцінавіч нарадзіўся ў 1890 г. у в. Мялешкі недалёка ад мястэчка
Грудак (цяпер тэрыторыя Польшчы). Скончыў Свіслацкую настаўніцкую семінарыю у
1909 г., настаўнічаў на Бераставіччыне ў в. Кулі і в. Сямёнаўка, а потым
пераехаў у Літву. Прымаў удзел у Першай
сусветнай вайне, служыў у Чырвонай Арміі кадраваым афіцэрам. Загінуў у баі з
фашысцкімі захопнікамі ў Арлоўскай вобласці 24 лістапада 1943 г. З 1909 г. пад
псеўданімам Янук Д. друкаваў у газеце “Наша ніва” вершы і карэспандэнцыі.
Энцыклапедцыя
літаратуры і мастацтва Беларусі. Мн., Т.2, ст.271.
У
“Энцыклапедыі літаратуры і мастацтва Беларусі” гэтаму паэту прысвечана толькі
некалькі радкоў. Адзначаецца, што “…яго творчасць развівалася ў рэчышчы
беларускай рэвалюцыйна-дэмакратычнай паэзіі, прасякнута болем за лёс
абяздоленых…” А за гэтым – цэлае жыццё: з яго радасцямі і нягодамі, з “белымі
плямамі” і загадкамі ў біяграфіі паэта.
Газета «Наша ніва», якая выдавалася на беларускай мове з 1905 г . у Вільні, была
сапраўднай калыскай паэтычнага таленту многіх пісьменнікаў. Тут друкавалі свае
творы Якуб Колас, Янка Купала, Максім Багдановіч і многія іншыя добра і менш
вядомыя паэты і празаікі. У 1910
г . менавіта на старонках гэтай газеты пачалі друкавацца
вершы, допісы, карэспандэнцыі пад псеўданімам “Янук Д.” Аднак сапраўднае
прозвішча паэта было невядома. Як ні крыўдна, але на доўгі час у гісторыі
беларускай літаратуры, ён быў пазбаўлены не толькі імя, але нават і псеўданіма.
Творы паэта былі прыпісаны Міхасю Арлу (Станіславу Пяцельскаму), які, дарэчы,
таксама меў пэўнае дачыненне да нашага краю і подпіс «Янук Д.» лічыўся адным з
псеўданімаў Станіслава Пяцельскага. Памылка гэта была «ўзаконена» нават у
акадэмічнай хрэстаматыі «Беларуская дакастрычніцкая паэзія» (Мн., 1967). Доўгі
час ніхто з даследчыкаў не звяртаў увагі на адрозненне стылю паэтаў і нават на
тое, што, як нам удалося выявіць, М.Арол друкаваў у «Нашай ніве» верш «Пясняр»
з прысвячэннем яго “Януку Д.” А менавіта гэта яшчэ раз даказвала, што псеўданім
“Янук Д.” належыць не Міхасю Арлу, а нейкаму іншаму і не менш здольнаму паэту.
Бо не мог жа, сапраўды, Міхась Арол прысвячаць сам сабе свае вершы... Але,
дзякуючы намаганням літаратуразнаўцаў А.Лісу (Мінск), А.Пяткевічу (Гродна),
Ю.Туронку (Беласток), Т.Чабан, паэту вернута яго імя і пэўнае месца ў гісторыі
літаратуры.
Іван Канстанцінавіч Дарашкевіч (Янук Д.) нарадзіўся ў
Працуючы ў
школах на Бераставіччыне, I. Дарашкевіч, напэўна, выпісваў і чытаў беларускую
газету «Наша ніва», у якой друкаваліся ўсе больш-менш значныя пісьменнікі таго
часу. Больш таго, можна меркаваць, што менавіта «Наша ніва» аказала істотны
ўплыў на творчы працэс Івана Дарашкевіча. Сцяпан Пяцельскі таксама натхняў
сябра да дзейнасці на ніве роднай культуры.
3 1909 г . народны настаўнік з
Бераставіччыны друкуе допісы і вершы ў «Нашай ніве», і гэта супрацоўніцтва
працягвалася да пачатку першай сусветнай вайны. За гэты час газета надрукавала
шэраг вершаў Янука Д., у якіх на першым плане цяжкае жыццё беларускай вёскі
(«Доля, «Стогн», «3 родных абразкоў», «Ганя» і інш.). У вершы “Стогн” першыя
радкі застаўляюць уздрыгануцца і сэрца і душу:
Хочацца крыкнуць, каб неба ўздрыгнулася
Страшна-галосна , каб людзям пачулася,
Як тут канае іх брат-чалавек!...
Спрабаваў паэт
свае сілы і ў інтымнай лірыцы. Гэтыя творы па ўнутранай эмацыянальнасці блізкія
да вершаў Я.Купалы, Я.Коласа і іншых паэтаў тых часоў. Разам з тым, трэба
адзначыць, паэтычныя творы Янука Д. (Івана Дарашкевіча) вылучаюцца сваім
мастацкім узроўнем, непаўторнай індывідуальнасцю, культурай творчасці.
Іван
Дарашкевіч шмат і даволі ўдала перакладаў рускіх паэтаў - Лермантава, Нікіціна
і іншых, тым самым узбагачаючы стыль і тэматыку сваёй паэзіі.
Працуючы
народным настаўнікам на Бераставіччыне
(у Сямёнаўцы і Кулях), Іван Дарашкевіч запісваў беларускія народныя песні,
якія, па ўсім відаць, ён вельмі любіў і цаніў.
Першыя з іх запісаны паэтам у 1911 - 1912 гг.
Стаіць пад імі подпіс: I.Дарашкевіч, в.
Сямёнаўка. Побач з тэкстам падаюцца і ноты, што выдае ў настаўніку чалавека музычна адукаванага.
Ёсць тут і песні, запісаныя і ў іншых вёсках Бераставіччыны і ў роднай вёсцы
паэта Меляшкі. Песні розныя па змесце і па меладычнай настроенасці: вясёлыя і
сумныя, але поўныя пачуцця, энергіі, настрою.
У адной з іх,
напрыкдад, маладзіца жаліцца на няўдалае замужжа, а другая песня вельмі
пранікнёна і ўзвышана расказвае пра развітанне хлопца з роднымі, любай
дзяўчынай перад адыходам на вайну:
Ой, там на
гарэ, ой, там на крутой
Сівы конь
разгуляўся,
Малады хлапец,
маладзюсенькі
На вайну
прыбіраўся.
Як выбіраўся,
то ўсім скланяўся,
-Айцу і
матулі,
А сваёй мілай,
наймілюсенькай
То найніжай
скланяўся...
Варта
зазначыць, што спрабаваў свае сілы паэт і ў прозе. У красавіку 1912 г . рэдакцыя «Нашай
нівы» на апошняй старонцы пісала: «Януку
Д. «Першыя крокі жыцця», трэба было б
паправіць, “Дзве дарогі” надрукуем…”.
Янук
Дарашкевіч дасылаў у «Нашу ніву» і допісы, карэспандэнцыі на тэму вясковага
жыцця. У адной з іх («Наша ніва», 1911, № 5) ён піша аб цяжкім лёсе вясковых
жыхароў Бераставіччыны, аб іх цемнаце, прыгнечанасці і цемрашальстве. У нумары
12-13 ён піша: “У мястэчку Крынкі жыве шмат інтэлігентаў, але мала між імі сапраўды
інтэлігентных людзей. Мястэчка не мае ніякага духоўнага руху, за ўсё аддуваецца
гарэлка і карты. П’юць ўсе пагалоўна. Страшна і сумна робіцца на душэ… Людзі забудуць, што яны – людзі; забудуць тую
вякамі забытую культуру, каторую падарылі ім іх бацькі…” Жудасна становіцца ад
гэтых радкоў…
Вядома, што ў 1914 г . паэт сабраў рукапіс
сваіх вершаў пад назвай «Абразкі» і даслаў у «Нашу ніву», маючы намер выдаць
зборнік асобнай кніжкай. Але зборнік паэта так і не выйшаў у свет. Пачалася Першая
сусветная вайна, і восенню 1914
г . Іван Дарашкевіч быў мабілізаваны ў
царскую армію і накіраваны ў школу прапаршчыкаў. Доўгі час думалі і гэта
сцвярджалася ў друку, што Іван Дарашкевіч загінуў. Але пазней выявілася, што
паэт выйшаў з вайны жывым. Як сцвярджала яго сястра Люба, непасрэдна пасля
грамадзянскай вайны вярнуўся ён разам са сваёй сям'ёй (жонкай Кацярынай і
дзвюма дочкамі - Нінай і Людмілай) у родную вёску Мелешкі, якая ўжо ў той час
была ў складзе Польшчы. Тут знайшоў разбураную гаспадарку і мізэрныя
перспектывы. Тое ж самае было і на радзіме жонкі ў в. Кулі на Бераставіччыне. Польскія ўлады
настаўніцкай працы Івану не давалі. Памытарыўшы так 2 - 3 гады, ён з сям'ёй
выехаў у Савецкі Саюз, стаў кадравым афіцэрам Чырвонай Арміі.
Большую частку
жыцця пражыў Іван Дарашкевіч у Варонежы. 3 Варонежа пайшоў на фронт. Загінуў у
баі ў ноч з 23 на 24 лютага 1943
г . каля в. Фецішчава Арлоўскай вобласці. Дом, у якім
жылі Дарашкевічы ў Варонежы, быў разбураны ў час ваенных дзеянняў, загінуў
увесь рукапісны архіў паэта.
Застаўся
толькі верш, а дакладней - тэкст песні «Вперед, волжане», якую напісаў
беларускі паэт, савецкі афіцэр 7 снежня 1942 г . пасля паспяховай ваеннай аперацыі. Зыходзячы
з тэкста, можна меркаваць, што І.К.Дарашкевічу давялося ваяваць і на Волзе.
Знаёмячыся з
гэтым артыкулам, у чытачоў можа паўстаць пытанне: дзе і ў якіх беларускіх
выданнях друкаваўся Іван Дарашкевіч у міжваенны перыяд? Адказ адназначны -
нідзе. I гэта з'яўляецца яшчэ адной загадкай “Янука Д.” Вось па гэтай, напэўна,
прычыне, што ён не падаваў голасу ў беларускім друку, многія даследчыкі
беларускай літаратуры не толькі ў 1920-1930 гадах, але і ў пачатку 1980-х гадоў
лічылі яго загінуўшым у полымі Першай сусветнай вайны. Цяжка сказаць, якія
прычыны не дазвалялі Дарашкевічу друкавацца ў беларускіх газетах і часопісах у
1920-30 гг. Паколькі ён быў афіцэрам - можа гэтаму перашкаджалі ваенныя
інструкцыі, а можа, знаходзячыся на ваеннай службе, ён вельмі хутка адчуў тую
атмасферу падазронасці да беларускай творчай інтэлігенцыі, якая ўжо праяўлялася
з боку ДПУ у 1920-х гадах і перарасла ў масавыя рэпрэсіі ў 1930-х.
У вершы
«Сончык» (назва першых веснавых кветак) паэт нібы прадбачыць і свой драматычны
лёс, і ахвярны лёс многіх беларускіх паэтаў, якія, нібы веснавыя кветкі,
першымі абудзіліся, раскрыліся насустрач новаму жыццю і якім наканавана было
загінуць у віхурах войнаў, рэвалюцый, рэпрэсій, не пабачыўшы сваіх кніг, не
здзейсніўшы творчых задум.
Гэтак будзе са
мной.
Ціхай цёплай
вясной,
Як той сончык,
я света хачу.
А як прыйдзе
пара, згасне жыцця зара,
Як і ён, я
навек замаўчу…
Наш святы
абавязак не дапусціць, каб, гаворачы словамі яго верша, «то месца травой
зарасло», вярнуць людзям тое, у што паэт «гарачым сэрцам верыў, чым жыў...» - яго
вершы. Тым больш, што самыя плённыя гады паэтычнай творчасці Янука Д. - Івана
Канстанцінавіча Дарашкевіча - звязаны з Бераставіччынай, з яе працавітымі і
песеннымі людзьмі, з яе такім, здаецца, звычайным і такім непаўторным
наваколлем.
Васіль Быкаў і Рыгор Барадулін на Бераставіччыне (ліпень 1977 г.)
Быкаў
Васіль Уладзіміравіч н. 19 чэрвеня 1924 г. у в. Бычкі
Ушацкага раёна. Вучыўся ў Віцебскім мастацкім вучылішчы на скульптурным
аддзяленні, удзельнік Вялікай Айчынна вайны. У 1956-1972 гг. працаваў у газеце
“Гродзенская праўда” карыспандэнтам, а потым літаратурным кансультантам, у
1972-1978 гг. сакратар Гродзенскага аддзялення Саюза пісьменнікаў БССР. З 1978
г. жыў у Мінску. Першыя апавяданні надрукаваў у 1949 г., а першая кніга
“Жураўліны крык” выйшла ў 1960 г. У сваіх творах ён паказваў усю жудасць і
жорсткасць вайны і штодзённы гераізм звычайнага савецкага чалавека ва ўмовах
вайны. Пісьменннік глыбока пранікаў ва ўнутранны мір героя. Выходзяць кнігі:
“Здрада” (1961 г.), “Трэцяя ракета” (1962 г.), “Круглянскі мост” (1969 г.),
“Сотнікаў” (1970 г.), “Дажыць да
світання” (1973 г.) і іншыя. Па сцэнарыях В. Быкава пастаўлены фільмы: “Трэцяя
ракета” (1963 г.), “Альпійская балада” (1966 г.), “Дажыць да світання” (1975
г.), “Воўчая зграя” (1976 г.), “Абеліск” (1977 г.), а таксама трохсерыйны
тэлефільм “Доўгія вёрсты вайны” (1976 г.). Па матывах аповесці “Сотнікаў”
створаны кінафільм “Узыходжанне” (1977 г.), які на многіх кінафестывалях
атрымаў ганаровыя ўзнагароды. Нацыянальны акадэмічны Вялікі тэатр оперы і
балета па матывах “Альпійскай балады” (1966 г.) паставіў аднайменны балет (1967
г., музыка Я. Глебава). Гэтым жа тэатрам па аповесці “Воўчая зграя” пастаўлена
опера “Сцежкаю жыцця” (1980 г. музыка Г. Вагнера). Вялікі ажэатаж сярод чытачоў выклікалі аповесці Быкава “Мёртвым не
баліць”(1965 г), “Праклятая вышыня” (1966 г). Яны доўгі час былі забаронены
савецкай цэнзурай. У 1980-ым годзе В. Быкаву прысвоена ганаровае званне –
Народны пісьменнік БССР, у 1985 годзе было прысвоена ганаровае званне – Герой
Сацыялістычнай працы (1984 г.), а таксама прысуджана вышэйшая літатратурная
ўзнагарода Ленінская прэмія (1986 г.).
Энцыклапедцыя
літаратуры і мастацтва Беларусі. Мн., Т.1, ст.522-532.
Рыгор
Іванавіч Барадулін н. 24 лютага 1935 г. у в. Гарадок
Ушацкага раёна. Скончыў у 1959 г. БДУ імя Ленінна. Працаваў у газетах,
часопісах. Першыя вершы надрукаваў у 1954 г. Кнігі яго выходзілі: у 1959 г. –
“Маладзік над стэпам”, у 1963г. – “Неруш”, у 1966 г. – “Адам і Ева” і гэтак
далей. Многа працавў над перакладмі вершаў Адама Міцкевіча, Сяргея Ясеніна,
Яўгенія Еўтушэнкі і іншых паэтаў. За паэму “Балада Брэсцкай крэпасці” быў
удастоены Дзяржаўнай прэміі БССР (1976
г.). У 1992 г. паэту прысвоена ганаровае званне – Народны паэт Беларусі.
Энцыклапедцыя літаратуры і мастацтва Беларусі. Мн., Т.1, ст.284.
У ліпені 1977
года на Гродзеншчыне праходзілі Дні беларускай літаратуры. Былі сфарміраваны і
вызначаны некалькі маршрутаў, па якіх паедуць пісьменніцкія групы.
Прадстаўнікам улады ў год 60-годдзя Кастрычніцкай рэвалюцыі хацелася паказаць
літаратарам тое добрае, што паявілася за гады савецкай улады на Гродзеншчыне і
ў цэлым па рэспубліцы. Ды і пісьменнікі на некалькі дзён ахвотна памянялі
душныя сталічныя кватэры на шырокія разлогі калгасных палёў і лугоў.
У групу, шлях
якой пралягаў праз Бераставіччыну, уваходзілі Васіль Быкаў, Рыгор Барадулін,
Яўгенія Янішчыц, Валянцін Блакіт (усіх чатырох ужо няма на гэтым свеце), а
таксама празаік Павел Місько і літаратуразнаўца, прафесар Гродзенскага
педагагічнага інстытута імя Янкі Купалы Аляксей Пяткевіч.
У 11 гадзін 25 ліпеня дэлегацыю літаратараў на мяжы Ваўкавыскага і Бераставіцкага раёнаў з
хлебам-соллю і кветкамі сустракалі намеснік старшыні выканаўчага камітэта
раённага Савета дэпутатаў Аляксей Лушчык і загадчык ідэалагічнага аддзела райкама
партыі Ядзвіга Навумовіч. Яны ўручылі гасцям хлеб-соль і букеты, пачаставалі
травяным чаем, настояным на зверабоі і мяце, і фірменнымі бераставіцкімі
булачкамі.
Дэлегацыя
гасцей і гаспадароў размясцілася ў аўтобусе, які няспешна рушыў у бок рабочага
пасёлка Пагранічны. Па дарозе спыніліся каля дэкаратыўнай скульптуры Зубра, каб
сфатаграфавацца. Мясцовы журналіст каменціраваў убачанае, расказваў аб гісторыі
Бераставіччыны, а фотакарэспандэнт раённай газеты Фёдар Арэшкін не выпускаў з
рук фотаапарата, бесперапынна шчоўкаючы ім.
Потым была
сустрэча ў райкаме партыі. У зале пасяджэнняў (цяпер абанемент раённай
бібліятэкі) сабраліся кіраўнікі раёна і госці з Мінска. Размова ішла аб
сацыяльна-эканамічным развіцці раёна, аб поспехах у сельскагаспадарчай галіне.
Дарэчы, паказчыкі і тады ў нас былі салідныя і ўразілі гасцей. Асабліва яны
зацікавілі Рыгора Барадуліна, які адзначыў, што на Віцебшчыне, і ў прыватнасці,
на яго роднай Ушаччыне, такія паказчыкі намнога ніжэй. Васіль Быкаў успомніў,
што ў 1958 годзе, амаль 20 гадоў таму, ён бываў на Бераставіччыне і пісаў нарыс
пра калгас у Малой Бераставіцы, некалькі дзён нават жыў у гэтай вёсцы. Узгадаў
ён, як у 1960-х гадах ён бываў на пасяджэнні літаратурнага аб’яднання студэнтаў
педвучылішча, якое размяшчалася ў цяперашнім будынку раённай бібліятэкі, а
потым разам з Аляксеем Карпюком выступаў у Доме культуры – былой сінагозе.
Паціхеньку
размова перайшла на літаратурныя тэмы. І тут у размову ўключылася Ядзвіга
Навумовіч, якая раней працавала выкладчыкам беларускай мовы і літаратуры ў
Бераставіцкім педвучылішчы. Успомнілі вучылішчных паэтаў Дану Вуйцік, Барыса
Ждановіча, Святлану Зубрыцкую, паэта – завуча педвучылішча Сяргея Бандарэнку,
які быў кіраўніком студэнцкага літаратурнага аб’яднання. Рыгор Барадулін
прачытаў некалькі вершаў. Тут ужо асмялеў і работнік райкама партыі Уладзімір
Лук’яненка. Ён выказаў сваё меркаванне аб аповесці Васіля Быкава “Мёртвым не
баліць” (яна ў той час была забаронена) і прачытаў свае два вершы. На
завяршэнне сустрэчы было аб’яўлена, што пісьменнікаў чакаюць у Малой
Бераставіцы. Васіль Уладзіміравіч папрасіў, калі будзе магчымасць, каб
сустрэцца з былым старшынёй гэтага калгаса. І назваў яго прозвішча: Арэхаў.
Прысутныя зразумелі, што гутарка ідзе пра Івана Іванавіча Арэшкіна, які многа гадоў
узначальваў калгас “1-ае Мая” ў Малой Бераставіцы (цэнтр калгаса ў тыя гады быў
у Вайцехаўшчыне).
А Барадулін
нават пажартаваў:
- Ну ты,
Васіль, даеш… За 20 гадоў імя каханкі можна забыць, а ты прозвішча старшыні
амаль што ўспомніў.
На што Быкаў,
гарэзліва прыжмурыўшы вочы, адказаў: — А ты ведаеш, Рыгор, надта ж жонка ў
старшыні была прыгожая, ды і дзяўчаты вясковыя былі не раўня гарадскім. Як
заспяваюць вечарамі, так нават салаўі замаўкалі.
А потым
сур’ёзна дадаў:
- Гэты старшыня – былы
вайсковец, пагранічнік. Ён, мабыць, быў першым маім героем, аб якім я расказваў
не як аб воіну, а як аб хлебаробу, як сейбіту.
Дарога да
Малой Бераставіцы многа часу, як вядома, не займае. Але абапал дарогі расло,
даспявала жыта. А ўздоўж дарогі цвілі беласнежныя рамонкі з жаўтаватым пупком
пасярэдзіне, дзе-нідзе яшчэ зыркала блакітным вокам валошка і чырвонымі
плямкамі адцвітаў дзікарастучы самасей-мак. Мінаваць такую прыгажосць гарадскім
жыхарам было немагчыма. Спыніліся на 5 хвілін – затрымаліся на паўгадзіны.
Нават паспелі букецікі палявых кветак падараваць паэтцы Яўгеніі Янішчыц і
Ядзвізе Навумовіч. А фотаздымак Фёдара Арэшкіна “Пісьменнікі на жытнёвым полі”
абышоў абласную і рэспубліканскія газеты.
Каля канторы
калгаса дэлегацыю сустракаў яго тагачасны старшыня Іосіф Іосіфавіч Кузьміч і
некалькі дзяўчат з кветкамі. Непадалёку перамінаўся з нагі на нагу Іван
Арэшкін. Па ўсяму было відаць, што ні цяперашні старшыня калгаса, ні былы не
ведаюць, што рабіць далей. На дапамогу прыйшла зноў-такі Ядзвіга Навумовіч. Яна
далікатна ўзяла пад руку Васіля Быкава і падвяла да старшыні.
- Гэта і ёсць
былы пагранічнік і старшыня гэтай гаспадаркі ў 1958 годзе Іван Іванавіч
Арэшкін. А гэта былы малады журналіст з “Гродзенскай праўды” Васіль
Уладзіміравіч Быкаў.
Абодва
ўважліва паглядзелі адзін на аднаго, а потым моцны поціск рук былых вайскоўцаў
завяршыў гэты хвалюючы момант.
Госці з
гаспадарамі аб’язджалі калгас некалькі гадзін. Былі і ў майстэрні, і на фермах,
і ў Вайцехаўшчынскім клубе, і ў Дзіневіцкай бібліятэцы. Быкаў і Арэшкін не
разлучаліся: і ў аўтобусе сядзелі побач, і на “аб’ектах” былі разам. І штосьці
горача даказвалі адзін аднаму.
- Іосіфавіч,
звярнуўся да Кузьміча Арэшкін, — пакажы ты гасцям нашы багатыя сенажаці. 20
гадоў таму я паказваў яму заросшае асакой і кустоўем балота, расказваў аб
планах асушэння…
На балотнай
сенажаці, на абодвух берагах Свіслачы кіпела работа. Трактар “Беларусь” цягнуў
за сабой механічныя граблі, якія вельмі зграбна паварочвалі валок сена. Мятны
пах падсушанай травы вісеў над сенакосам, казытаў нос, даходзіў да лёгкіх і
дзесьці асядаў там, нібы той нектар на кветцы, прымушаючы сэрца біцца ў такт
лёгкім. А непадалёку з драўлянымі граблямі мітусіліся жанкі, складваючы
падсушанае сена ў копы. Тут жа пад’язджалі трактары з прычэпамі і мужыкі
спраўна закідвалі ў іх сена.
- Вось бачыце, Уладзіміравіч, — звярнуўся да
Быкава Іван Арэшкін, — збыліся нашы планы. І сена ёсць, і балаціны няма…
- Яно то не
зусім так, — неяк задуменна і журботна сказаў Васіль Быкаў. – З аднаго боку і
сена ёсць, і балаціны няма… А з другога боку і рэчкі няма, па якой некалі плыты
сплаўлялі з Белавежскай пушчы ажно да Усходняй Прусіі. А ёсць неглыбокі роў, па
дне якога бяжыць неглыбокі ручаёк паўтара-два крокі шырынёй. Яшчэ так можа
аукнуцца гэтая меліярацыя, што мы больш гараваць будзем, чым радавацца. То ў
вас хаця плошча невялікая, а калі ўзяць тое ж Палессе… Не-не, Іванавіч, чалавек
яшчэ не стаў уладаром прыроды, і наўрад ці ім стане… Але ж ты мне, Іванавіч, лепш
пра сваіх памочнікаў раскажы, з якімі калгас падымаў. Дзе твае былыя аграномы,
брыгадзіры?
І пайшла паміж
імі, як добрымі сябрамі, гутарка, спакойная і плаўная, як той ручаёк на дне
глыбокага рова…
Пасля калгаса “1-ае Мая” пісьменніцкая
дэлегацыя пабывала тады на мясцовай заставе. Тут ужо маладым байцам пытанні
задавалі былы афіцэр-пагранічнік Іван Арэшкін і былы баявы афіцэр Васіль Быкаў.
Канешне, маладыя пагранічнікі губляліся, штосьці адказвалі неўпапад, але
напрыканцы адносіны паміж гасцямі і “пагранічнымі абарыгенамі” выліліся ў
спрыяльныя, і паразуменне было дасягнута поўнасцю. А давяршыў усё пагранічны
сабака-следапыт пад мянушкай Артур, які знайшоў парушальніка мяжы, былога
пагранічніка Арэшкіна на купцы ў гразкім балоце, сярод лужаў вады.
А потым была
грэчневая каша з тушонкай і доўгія расказы аб перажытым. Перад ад’езам
пісьменнікі падарылі пагранічнікам свае кнігі з аўтографамі, некалькі разоў
фатаграфаваліся на памяць, чым выклікалі непадробленую радасць воінаў…
Другі і апошні
дзень знаходжання пісьменнікаў на Бераставіччыне закончыўся вялікім
літаратурным вечарам. Зала раённага Дома культуры была перапоўнена. Вёў імпрэзу
літаратуразнавец-прафесар Аляксей Пяткевіч. Ён прадставіў гасцей, якія сядзелі
за журнальнымі столікамі на сцэне, даў кароткую характарыстыку іх творчай
біяграфіі.
Не ведаю, ці чарговае пытанне Аляксей Міхайлавіч задаў наўмысна, каб праверыць аўдыторыю, ці выпадкова, але яно прыкладна прагучала так:
Не ведаю, ці чарговае пытанне Аляксей Міхайлавіч задаў наўмысна, каб праверыць аўдыторыю, ці выпадкова, але яно прыкладна прагучала так:
- Дык каму з
вас першым дадзім слова? – як бы звярнуўся ён да прысутных на сцэне.
А тыя, як
напэўна, было і кожны раз, адказалі:
- Ну, канешне,
паэтам!
Мне на першым
радзе добра быў чуцен іх адказ, і нават здалося, што Яўгенія Янішчыц пачала
хуценька збіраць свае паперы…
Але ў зале
раптам раздаліся асобныя галасы, а потым ужо скандзіравалі і хорам:
- Бы-ка-ву!
Бы-ка-ву!
І зноў на
дапамогу прыйшла партыйны работнік, загадчык ідэалагічнага аддзела Ядзвіга
Навумовіч (бо, напэўна, мала хто з іх чытаў Быкава, а тым больш паэтаў Яўгенію
Янішчыц і Рыгора Барадуліна). Філалагічная адукацыя і эрудыцыя Ядзвігі
Балеславаўны, вопыт настаўніка валодать аўдыторыяй зноў прыгадзіліся. Яна
сядзела побач з Быкавым і Янішчыц, нават падумалася мне тады – каму ж яна
аддасць перавагу? Яна паднялася, адной рукой трымаючы мікрафон, а другой рукой
як бы ўціхамірваючы аўдыторыю і сказала:
- У памяці
бераставічан надоўга застанецца прыезд Васіля Быкава на прэм’еру фільма
“Альпійская балада”, які нядаўна дэманстраваўся ў нашым кінатэатры. Давайце з
Быкава і пачнём нашу сустрэчу.
- Але я з
сабой не маю ні аднаго фільма, – крыху
неяк бы разгублена сказаў Быкаў. – Затое ў нашай кінабудцы іх ажно тры. З чаго
пачнём? З кадраў “Трэцяй ракеты” ці “Альпійскай балады”?
Многія потым
радаваліся, што так добра ўсё склалася. І Быкаў выступіць, і фільмы па яго
творах ёсць (а гэта ж некаму трэба было прадбачыць).
Вырашылі
паглядзець трагічную канцоўку фільма “Трэцяя ракета”, а потым ужо слова ўзяў
Быкаў. Васіль Уладзіміравіч расказаў абсваіх жыццёвых пуцявінах і творчых
набытках, а потым адказаў на розныя пытанні, на першы погляд, нават нейкія
няўклюдныя і часам недарэчныя. Але ў кожным пытанні ён мог знайсці “изюминку” і
ўжо ад яе, гэтай “изюминки” пачынаў раскручваць адказ. Сярод іншых ён адказаў і
на такое пытанне:
- Ці ўсё так страшна на вайне, як апісвае ён ў
сваіх кнігах?
- На вайне, як
на вайне, – прывёў ён вядомую прымаўку. – Там, братцы, скажу вам, бывае такое,
што ні ў адной кнізе аб гэтым не раскажаш і ні ў адным фільме гэтага паказваць
не будуць. Бо псіхіка чалавечая можа не вытрымаць…
А потым
выступалі паэты. Тады Рыгор Барадулін прачытаў верш пра Бераставіцу (гэтым
вершам адкрываецца кніга “Памяць” Бераставіцкага раёна, ён быў надрукаваны ў і
ў часопісе “Маладосць”). А прысутным на вечары надта да спадобы прыйшліся два
яго радкі:
“Частуе так Бераставіца,
“Частуе так Бераставіца,
Паўгода будзеш
піць ваду!”
Сустрэча з
пісьменнікамі закончылася канцэртам удзельнікаў мастацкай самадзейнасці
раённага Дома культуры.
***
Былы старшыня калгаса ў Малой Бераставіцы Іван Іванавіч Арэшкін успамінаў:
- Справа была ці то ў канцы мая, ці то ў
пачатку чэрвеня 1958 года, успамінаў
Іван Іванавіч Арэшкін. Мне пазваніў з райкама партыі першысакратар М.І. Воранаў
і папярэдзіў, што ў калгас праз некалькі дзён прыязджае карэспандэнт
“Гродзенскай праўды”, будзе пісаць матэрыял для сталічнага “журнала”.
- Так што ў
цябе ёсць яшчэ час, кінь гаспадарскім вокам, можа што прыбраць ці парадак які
навесці патрэбна. Суправаджаючых ні з райкама, ні з райвыканкама не будзе, —
дадаў ён, прадбачачы пытанні старшыні. – Усе нашы з заўтрашняга дня едуць на
праполку буракоў у Стары Дворац. А з карэспандэнтам – глядзі сам. Ён, кажуць,
былы франтавы афіцэр, у сельскай гаспадарцы не надта “кумекае”, так ты памажы
яму разабрацца. Ён мяркуе там і пажыць у вас пару дзён. Так што глядзі, па
табе і аб нашым раёне ў сталіцы думка будзе складвацца…
Праз пару дзён
у Вайцехаўшчыне каля канторы спынілася “легкавушка”. Іван Арэшкін якраз
завяршаў планёрку і меркаваў у Гродна ў “Аблсельгастэхніку” падскочыць, бо
надта ж патрэбныя былі конныя граблі і заадно думаў прыдбаць дзве жняяркі.
Набліжалася ўборачная і жыта налівалася буйным коласам.
- На табе,
прынесла нячыстая, – не зусім прыязна падумаў ён. – Але нічога не зробіш,
начальства загадала…
Дзверы ў
старшынёўскі кабінет адчыніліся і цвёрдым упэўненым крокам зайшоў карэспандэнт
і прадставіўся:
- Васіль Быкаў
з “Гродзенскай праўды”. Прыехаў на некалькі дзён. Буду пісаць нарыс аб вашай
гаспадарцы для сталічнага часопіса. Ваш калгас парэкамендавалі майму начальству
ў райкаме партыі…
На журналісту
былі афіцэрскія добра наваксаваныя хромавыя боты, у якія былі запраўлены
цывільныя чорныя штаны. Пінжак і кашуля былі ў палосачку, а на светлавалосай
галаве ладна прыклеілася круглая афіцэрская фуражка без усякіх металічных
“упрыгожванняў”.
- Я боты абуў
на выпадак непагадзі. А то як дождж пойдзе, то на сельскіх дарогах толькі ў іх
можна і прайсці, – улавіўшы погляд Арэшкіна на боты, зазначыў карэспандэнт.
Іван Іванавіч
схамянуўся. Ён таксама быў у ботах і галіфэ, праўда, на галаве ён насіў
капялюш.
Спачатку
паехалі да Арэшкіна і паснедалі. Бульба з падсмажаным вясковым салам і
маласольнымі агуркамі спадабалася госцю. Ён хрумсцеў імі апетытна, але ад чаркі
катэгарычна адмовіўся. Ды і старшыня не настойваў: наперадзе яшчэ быў цэлы Божы
дзень…
У першы дзень
усё ж удалося сплавіць камандзіровачнага аграному Аляксею Дзевятлоўскаму (ён жа
быў і сакратаром калгаснай партыйнай арганізацыі). А старшыня, як і
планавалася, памчаўся ў Гродна. Дамовіліся сустрэцца вечарам у хаце Арэшкіна,
паклікаўшы сюды яшчэ аднаго субяседніка – былога першага калгаснага старшыню, цяпер
калгаснага брыгадзіра Лявона Більдзю. Амаль паўночы расказвалі гродзенскаму
журналісту, як у 1955 годзе прайшоў калгасны сход, дзе выбралі Арэшкіна
старшынёй, як бойка мітынгавалі на тым сходзе салдацкія ўдовы, якім не хапала
нават хлеба для дзяцей-сіротак. Як прыйшлося новаму старшыні весці барацьбу з
самагоншчыкамі і “выпівохамі”. Тут нават прыгадзіўся вопыт
афіцэра-пагранічніка, добрага следапыта.
- А хто ж тады
ведаў таго Быкава, – заўважыў у гутарцы са мной Іван Іванавіч. – Тады ён яшчэ
аповесцей і раманаў не пісаў (ён і потым раманаў не пісаў – аўт.), а слухаў
уважліва, крыху і пра вайну нам расказваў. Так што мы не таіліся: што ёсць, тое
ёсць… І расказвалі, і паказвалі…
Асабліва
Васілю Быкаву спадабаліся мясцовыя людзі. Ён блізка пазнаёміўся з брыгадзірамі
Іванам Прымачком, Міхаілам Садаўнічым і Антонам Ярмолікам, з пастухом Анатолем
Панасюком, з заатэхнікам Аляксеем Емяльянчыкам, загадчыкам свінафермы
Аляксандрам Вераб’ём, загадчыкам малочнатаварнай фермы Леанідам Баярчуком,
даяркамі Валянцінай Андрашчук, Надзеяй Мікалута, Кацярынай Хонцар, Нінай
Шавель.
Прыглянуліся
яму і мясцовыя прыгажуні – дзяўчаты з іх мяккімі і лірычнымі галасамі, якіх ён
бачыў па вечарах на клубных рэпетыцыях. А бібліятэкар, яна ж і сакратар
камсамольскай арганізацыі Лідзія Белабокая, некалькі разоў выцягвала яго ў
танцавальны круг на “бераставіцкую польку”. Праўда, не надта каб яна добра
атрымлівалася ва ўчарашняга салдата. Давалі сябе ведаць і былыя раны. Але сэрца
трымцела ад радасці за малабераставіцкую моладзь, за тутэйшых хлебаробаў і
жывёлаводаў, за іх дзетак і ўнукаў.
А праз
некалькі тыдняў у сталічным часопісе “Беларусь” быў надрукаваны нарыс “Глыбокае
карэнне” аб калгасніках калгаса “1-ае Мая” Бераставіцкага раёна. Яго аўтар –
Васіль Быкаў. Многіх герояў нашых, працавітых землякоў, як і аўтара, няма ўжо
на гэтым свеце. Але памяць аб іх увекавечана ў літаратурным творы бессмяротнага
Васіля Быкава.
Успамінаючы Вялікую Бераставіцу
Тут любіць дым пярэста віцца,
Калі
гасцям пякуць бліны,
Падміргвае
Бераставіца:
Спатканнем
пахнуць палыны…
Экран
увішных кінахронік
Збляднее
ў зайздрасці ў імгле,
Калі
ўрумянены дзяронік,
Як
сонца, узыдзе на стале.
У лесе ўсе – твае ласункі!
Кіруйся
ў прыгарад палян,
Прывецяць
лесуны, ласункі!
Суседзямі
берастаўлян.
А
беражанка-ластавіца
Разрэжа
аблачынак плач.
Ручай
сквірчыць:
–
Бе-ра-ста-віца…
–
Бярэ! –
Пракрумкае крумкач.
Тут
стома не бярэ.
Стаміцца
Льга,
Тостаў
гнаўшы чараду.
Частуе
так Бераставіца –
Паўгода
будзеш піць ваду!
Тут
самай шчодрасці экватар.
Прымусаў
кратар –
Не
драмлі!
Кватраваць
у вёску Кватары
Прыедзь
На
споведзь да зямлі.
Хай
ясны дзень перастаіцца,
Сама
ўцячэ хутчэй зіма!
Вялікаю Бераставіцу
Вякі
назвалі нездарма.
Гасцей,
Бераставіца,
Клікай,
Як
піва возьмуць хмель і люць.
Каўшом
Мядзведзіцы
Вялікай
Чарэпай
смех,
Вялікай
будзь!
Рыгор Барадулін.
