Значную цікавасць у плане вывучэння змены рэлігій на
ўсходніх межах Гродзеншчыны ўяўляе сабой свяцілішча
каля в. Верхаўляны Бераставіцкага раёна Гродзенскай вобласці.
Помнік яшчэ ў
1895 г. згадваўся ў «Археалагічнай карце Гродзенскай губерні» Ф. Пакроўскага, а
ў 1973 г. абследаваўся Я. Звяругам, які склаў ягоны план. У 1986 і 1996 гг.
свяцілішча вывучалася аўтарам. У час даследаванняў 1986 г. было ўстаноўлена,
што па асаблівасцях будовы (малыя памеры пляцоўкі і размяшчэнне рова паміж
валам і пляцоўкай) помнік не адрозніваецца ад гарадзішчаў-свяцілішчаў
Смаленшчыны і Паўночнай Букавіны. У тым жа годзе быў закладзены шурф памерамі 2
х 2 м у цэнтры пляцоўкі, а таксама тры шурфы ў рове (у паўднёвай, паўночнай і
ўсходняй частках).
У паўднёвым і ўсходнім шурфах на глыбіні з 0,35-0,40 м да 0,6 м на мацерыку залягала выбрукоўка з дробных і буйных камянёў.
Гарадзішча-свяцілішча размешчана за 0,23 км на
паўднёвы ўсход ад в. Верхаўляны, на марэнным узгорку, за 0,7 км на поўдзень ад
месца, дзе з сажалкі выцякае ручай, адзін з прытокаў ракі Верацейкі, якая
ўпадае ў Свіслач Нёманскую. Раней на месцы сажалкі была крыніца. Яшчэ да
нядаўняга часу там ляжаў вялізны камень. Існавала павер’е, што калі прыняць
гэты камень, то крыніца разальецца і затопіць вёску. Згодна легендзе, у крыніцы
аднойчы ўтапіўся сын ведзьмы. За гэта ведзьма заткнула крыніцу мяшком з воўнай.
Аналогіі гэтай легендзе вядомыя і ў іншых мясцінах Беларусі.
Мясцовая назва свяцілішча — «Гарадзішча». Па легендзе,
раней на ім стаяла царква, якая потым правалілася пад зямлю. За 0,5-0,7 км на
паўднёвы ўсход адтуль знаходзіцца поле, на якім асабліва часта (як лічаць
мясцовыя жыхары) б’е ў час навальніцы пярун. «Гарадзішча» мае ў цэлым круглую
форму. Пляцоўка дыяметрам каля 7 м абкружана амаль з усіх бакоў ровам, які
ніжэй за яе на глыбіню ад 0,5 да 1,2 м, а ў паўночным рове нават больш 2 м.
Вышыня вала адносна цэнтра пляцоўкі дасягае 1,6-2,9 м.
Уваход на пляцоўку свяцілішча з паўночна-заходняга
боку, дзе паніжэнне вала злучана з пляцоўкай земляной перамычкай. Падобная
перамычка ёсць і з паўночна-ўсходняга краю пляцоўкі і вядзе да пашкоджанай
часткі вала. Магчыма, гэта перамычка больш позняга паходжання і насыпана за
кошт паўночнай, найбольш шырокай і глыбокай часткі рова.
У 1996 г. раскоп на пляцоўцы меў плошчу 88 кв. м і
заходзіў на паўднёвы схіл, а некаторыя квадраты размяшчаліся ў рове. За 4 м на
захад ад паўночна-заходняга кута гэтага раскопа, паблізу ад увахода на
свяцілішча была закладзена прарэзка вала даўжынёй 8 м і шырынёй 2 м. З
паўночнага ўсходу да прарэзкі вала былі прырэзаны 4 квадраты і такім чынам
утварыўся яшчэ адзін раскоп плошчай 32 кв. м.
Таўшчыня культурнага пласта (разам з дзёрнам) у
раскопе на пляцоўцы вагаецца ад 0,14 да 0,28 м, а ў сярэднім складае 0,20-0,22
м. На схіле пляцоўкі ён патанчаецца да 0,1 м, а ў рове дасягае 0,53 м.
Культурны пласт складаецца з цёмна-шэрага да чорнага пяску. У паўночна-заходняй
частцы раскопа ў культурным пласце трапляюцца камяні-валуны дыяметрам 0,1-0,2
м. Там, дзе паўднёва-заходнія квадраты раскопа заходзяць у роў, у ніжняй частцы
культурнага пласта залягае дробнае вуголле.
У плане яна хутчэй за ўсё авальнай формы. Акрамя яе, у
мацерыку раскопа на пляцоўцы было яшчэ 28 ям і ямак розных памераў, дыяметрам
ад 0,1 да 1,74 м і глыбінёй ад 0,05 да 0,46 м. На пляцоўцы ў шэрагу месцаў
размешчаны выбрукоўкі з валунных камянёў (найбольш выразна выдзяляюцца тры
выбрукоўкі). Дыяметр валуноў — ад 0,05-0,07 да 0,25-0,32 м. Таўшчыня
культурнага пласта пад камянямі — каля 0,06-0,08 м. Адлегласць паміж камянямі
дасягае 0,15-0,20 м. Камяні не маюць слядоў абпаленасці. У рове суцэльнай
выбрукоўкі, як пры шурфоўцы 1986 г., выявіць не ўдалося. Пры прарэзцы вала
выявілася, што максімальная яго вышыня адносна мацерыка дасягае 1,76-1,80 м. На
мацерыку прасочваецца прапластак пахаванай глебы (цёмна-шэрага гумусаванага
пяску) магутнасцю 0,04-0,06 м. Пры прарэзцы вала на глыбіні 0,2-0,6 м
трапляліся фрагменты ганчарскай керамікі Х-XII ст.ст., што можа сведчыць пра храналогію
падсыпкі вала. Усяго на пляцоўцы знойдзена 124 абломкі ганчарскай керамікі, у
тым ліку 16 фрагментаў венчыкаў. З тых фрагментаў, якія паддаюцца датаванню, 9
адносяцца да X-XI ст.ст., 7— да XII ст., 2 абломкі — да XIV-XV ст.ст. і
2фрагменты — да XVI — пачатку XVII ст.ст. 3 Кераміка больш позніх стагоддзяў
(прынамсі, венчыкі) адсутнічае цалкам. Пры раскопках свяцілішча выяўлена 319
крэмняў, пераважная частка іх без апрацоўкі.
Бібліяграфія:
Верхаўлянскае
свяцілішча // Памяць: Гіст.-лакум. Хроніка Бераставіцкага р-на. — Мн.: Белта,
1999. — С. 25.
Турок,
Л. Археалагічныя помнікі Бераставіцкага раёна / Л. Турок // Бераставіцкая
газета. — 2017. — 20 ліпеня.: Электронны рэсурс: https://www.beresta.by/54037/. — Дата
доступа: 24.05.23. г.