З 1901 па 1905 гады гаспадары бераставіцкага маёнтка адначасова валодалі
трыма велічнымі палацамі ў розных сваіх вотчынах: у Вайткушках, Варшаве і
Вялікай Бераставіцы.
Палацавы комплекс Касакоўскіх у Вялікай Бераставіцы складаўся з трох
будынкаў розных эпох. У пачатку ХХ стагоддзя комплекс быў падзелены на “Стары
палац” і “Новы замак”.
У Стары палац уваходзілі два будынкі, злучаныя пераходам унутры дамоў.
Меншы будынак быў узведзены ў канцы XVIII – пачатку ХІХ стагоддзя. А к сярэдзіне ХІХ стагоддзя быў
дабудаваны другі дом класічнага стылю з калончатым ганкам і верандай. Будынкі былі мураваныя і мелі 12 пакояў,
дзе знаходзіліся салоны з більярдам, камінам, Чырвоны салон з піянінам,
кабінет, бібліятэка, спальня, сталовая, будуар. Усе пакоі былі абсталяваны
разнастайнай мэбляй у стыле Людовіка XV і Людовіка XVI, а
таксама ў стыле ампір і бідэрмэйер, Княства Варшаўскага і стыля Гданьскага.
Сцены ўпрыгожаны былі шпалерамі, карцінамі, габеленамі, скульптурнымі
партрэтамі рода Касакоўскіх. Напрыклад, бюсты Людвікі Патоцкай, С. Ш.
Касакоўскага — сенатара і яго жонкі А. дэ Лаваль, бюст папы рымскага Льва ХІІІ, бюст Юзэфа Каржанеўскаго. Усе гэтыя працы вядомага польскага скульптара Т.О. Сасноўскага (1812-1886).
Чатыры печы з камінамі былі ўпрыгожаны паліванай кафляй бронзавага і
цёмназялёнага колераў. На камінах стаялі гадзіннікі і люстэркі ў рамах. Падлога
была з паркету, столь размалявана раслінным арнаментам, упрыгожана бронзавымі
люстрамі-жырандолямі і невялікімі падсвечнікамі.
Фундатарамі Старога палацу былі Юзаф Дамінік Касакоўскі (1771 — 1840) і яго
сын Станіслаў Шчэнсны (1795 — 1872), сенатар і тайны радца.
Новы замак — самы вялікі і прыгожы двухпавярховы будынак палацавага комплексу Касакоўскіх у Вялікай Бераставіцы. Пабудаваны ў 1900 — 1901 гг. па праекту польскага архітэктара Ю. Васюцінскага.
Фундатар палаца — вядомы геральдыст Казімір Касакоўскі (1837 — 1905) з сынам Юзафам. Палац меў выгляд
рэнесанснага замку з дзвума вежамі і эркерамі. Быў пабудаваны замест драўлянай
сядзібы Хадкевічаў (XVII
ст.) і злучаўся пераходам са Старым палацам. Новы замак
быў трэцім і апошнім будынкам бераставіцкага палацу Касакоўскіх, пабудаваных на
адной падоўжанай восі і няроўным рэльефе.
У новым замку было 35 пакояў. Яны размяшчаліся ў падвальным сутарэнні, на
першым і на другім паверхах, у вежах і эркерах. Самай вялікай залай быў Жоўты
салон з раялем і партрэтамі ўладальніка Казіміра Касакоўскага і яго жонкі
Аляксандры Хадкевіч (1840 — 1880). Салон меў выхад да сталовай і да круглай
альтанкі з боку двара. На другім паверху меліся прыватная малельня, гасцёўні,
будуар, бібліятэка, більярдная зала, салон з балконам, калідор. На першым
паверсе месціліся спальні (5), пакой бацькоў, сталовая, Жоўты салон,
прыбіральня, прыхожая, калідор. У вежах былі лесвіцы, швейцарня, назіральная
пляцоўка (у прамавугольнай вежы).
У падвальным сутарэнні меліся гаспадарчыя пакоі: кухня, лазня, пякарня,
пральня, кладоўкі (4), вінны склеп, вадзяны насос, службовы пакой. Большая
частка гаспадарчых пакояў мела электрычнае святло. Астатнія паверхі мелі
газавыя лямпы на сталах і на сценах. Каштоўная мебля была перанесена са Старога
палацу, але навінкай стаў венскі стул. Новы замак меў 15 печаў з белай кафлі, якія
ў асноўным стаялі на калідорах. А самі шырокія калідоры нагадвалі карцінныя
галерэі, абсталяваныя мэбляй, бюстамі, карцінамі розных памераў. У трох палацах
захоўвалася каля 200 карцін італьянскай, галандскай, французскай, польскай
школы жывапісу. У бібліятэцы двух палацаў налічвалася звыш 4 тысяч кніг.У шафах
сталовай залы захоўваліся сярэбраны посуд, фарфор, наборы са шкла. Більярдная
зала была абсталявана вітрынамі з нумізматычнай калекцыяй С.Ю.Касакоўскага
(1901-1961), апошняга ўладальніка бераставіцкіх палацаў.
У часы Першай Сусветнай вайны ў Новым замку размяшчалася камендатура. Пасля
ўз’яднання Заходняй Беларусі з БССР у 1939 г. палацавы комплекс Касакоўскіх у
Вялікай Бераставіцы быў нацыяналізаваны. Частка маёмасці трапіла ў Савецкую
Расію (Дзяржаўны Эрмітаж) і музеі БССР.
Пасля Вялікай Айчыннай вайны (1941 — 1945) пашкоджаныя палацы Касакоўскіх
канчаткова разабраны ў 1949 годзе. А на месцы сядзібы ўзведзены комплекс
будынкаў Бераставіцкай раённай бальніцы ў 1952 — 1978 гг.
Знешні выгляд і інтэр’еры Старога палацу і Новага замку Касакоўскіх
захаваліся на фотаздымках Казіміра Касакоўскага. Менавіта граф Касакоўскі К.
стварыў у 1896 — 1905 гг сямейныя фотаальбомы для сваіх дзяцей, дзе знайшлі
адлюстраванне прыгажосць інтэр’ераў палаца, пачатак і заканчэнне будаўніцтва
Новага замку. Фотаздымкі захоўваюцца ў Варшаве, Лондане, Укмерге (Літва),
Брэсце і прыватных калекцыях Беларусі.
Бібліяграфія:
Aftanazy R. Dzieje rezydencii na dawnych kresach Rzeczypospolitej. Tom 3. Wroclaw. 1992
(s. 30 – 34. Brzostowica Wielka)
Basow
S. Album Hrabiego Kossakowskiego w Brzesce. \ Siergiej Basow. — Echa Polesia.
2(18) 2008. S. 10—13.
Лушчык,
С. Гісторыя трох палацаў (Бераставіцкі палац) / Сяргей Лучшык // Бераставіцкая
газета. — 2010. — 12 кастрычніка. — С. 6.
Памяць: Гіст.-дакументальная
хроніка Бераставіцкага раёна. Мн.: Белта, 1999. — 624 с.: іл
Федорук, А. Т. Старинные усадьбы Гродненщины: Берестовицкий – Ивьевский районы. — Мн.: Беларусь. — 2014. — 543 с.